Στο βιβλίο του Όταν το σώμα λέει όχι που μόλις κυκλοφόρησε, o Gabor Maté μιλά για το άγχος, το κρυφό στρες και τις επιπτώσεις του στο σώμα μας. Με αναφορές στα προσωπικά του βιώματα αλλά και σε εμπειρίες ασθενών του, ο Gabor Maté συνδέει το σώμα με το μυαλό μας, φωτίζοντας την αμφίδρομη επιρροή που ασκούν μεταξύ τους.
Κι επειδή το άγχος συχνά μπορεί να μας κυριέψει και να μας στερήσει χαρούμενες και δημιουργικές στιγμές, σου προτείνουμε να διαβάσεις το παρακάτω απόσπασμα του βιβλίου Όταν το σώμα λέει όχι, όπου εξηγεί τι είναι το στρες και πώς αυτό μας «χτυπά».
Στρες και συναισθηματική επάρκεια
Συνήθως η ιατρική άποψη υποστηρίζει ότι το στρες προκύπτει από πολύ δυσάρεστα αλλά μεμονωμένα γεγονότα, όπως για παράδειγμα η ξαφνική απώλεια εργασίας, ένα διαζύγιο ή ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου. Για πολλούς, αυτά τα σημαντικά γεγονότα αποτελούν σημαντικές αιτίες του στρες, αλλά υπάρχει και το χρόνιο καθημερινό στρες στη ζωή των ανθρώπων, που είναι πιο ύπουλο και πιο βλαβερό όσον αφορά τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του στον οργανισμό. Το στρες που δημιουργείται μέσα μας έχει πολύ αρνητικά αποτελέσματα, παρόλο που δεν αντιμετωπίζεται σαν κάτι ιδιαίτερα ανησυχητικό.
Όσοι έχουν συνηθίσει να ζουν με υψηλά επίπεδα εσωτερικού στρες από την παιδική τους ηλικία, νιώθουν ανήσυχοι όταν αυτό απουσιάζει από τη ζωή τους, βαριούνται και έχουν την αίσθηση ότι τίποτα δεν έχει νόημα. Ο Χανς Σέλιε παρατήρησε ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να αποκτήσουν εξάρτηση από τις δικές τους ορμόνες του στρες, την αδρεναλίνη και την κορτιζόλη. Αυτοί οι άνθρωποι επιθυμούν να νιώθουν στρεσαρισμένοι, προτιμούν μάλιστα να αποφεύγουν τις καταστάσεις που δεν τους στρεσάρουν. Όταν οι άνθρωποι λένε ότι είναι στρεσαρισμένοι, συνήθως εννοούν ότι νιώθουν υπερβολική ένταση όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με πολύ απαιτητικές συνθήκες – συνήθως στην εργασία, στην οικογένεια, στις σχέσεις, στα οικονομικά και στην υγεία. Όμως, η αίσθηση της νευρικής έντασης δεν είναι ο ορισμός του στρες – για την ακρίβεια, μπορεί κάποιος να μη νιώθει καθόλου νευρική ένταση, αλλά να είναι στρεσαρισμένος. Το στρες, όπως θα το ορίσουμε, δεν είναι θέμα υποκειμενικής αίσθησης. Αποτελείται από ένα σύνολο μετρήσιμων και αντικειμενικών συμπτωμάτων στο σώμα, που αφορούν τον εγκέφαλο, το ορμονικό σύστημα, το ανοσοποιητικό σύστημα και πολλά άλλα όργανα. Τόσο τα ζώα όσο και οι άνθρωποι μπορεί να βιώνουν το στρες χωρίς να έχουν επίγνωση της παρουσίας του.
«Το στρες δεν είναι απλώς η νευρική ένταση» τόνισε ο Σέλιε. «Αντιδράσεις που υποδηλώνουν στρες υπάρχουν και στα κατώτερα ζώα, ακόμη και στα φυτά, τα οποία δεν έχουν νευρικό σύστημα. (…) Στην πραγματικότητα, στρες μπορεί να προκληθεί και σε ασθενείς που τους έχει χορηγηθεί αναισθησία, όταν είναι σε βαθιά νάρκη, ακόμη και σε καλλιέργειες κυττάρων που γίνονται έξω από το σώμα».
Παρομοίως, μπορεί να παρατηρηθούν έντονα αποτελέσματα του στρες σε ανθρώπους που είναι μεν ξύπνιοι, αλλά βιώνουν ασυνείδητα κάποια συναισθήματα ή δεν νιώθουν τις αντιδράσεις του σώματός τους. Το στρες μπορεί να πυροδοτηθεί χωρίς να υπάρχουν εμφανή αποτελέσματα στη συμπεριφορά και χωρίς την υποκειμενική επίγνωση, όπως έχει αποδειχτεί σε πειράματα με ζώα και σε μελέτες με ανθρώπους. Τι είναι, λοιπόν, το στρες; Ο Σέλιε –ο οποίος εφηύρε τη λέξη με τη σημερινή της χρήση, και μάλιστα περηφανευόταν ότι χρησιμοποιήθηκε και στη γερμανική (der stress) και στη γαλλική (le stress) και στην ιταλική γλώσσα (lo stress) αντίστοιχα– όρισε το στρες ως μια βιολογική διαδικασία, μια μεγάλη ποικιλία από σωματικά συμπτώματα, ανεξάρτητα από την αιτία ή την υποκειμενική επίγνωση. Το στρες αποτελείται από τις εσωτερικές αλλαγές –ορατές ή μη– που προκύπτουν όταν ο οργανισμός αντιλαμβάνεται μια απειλή για την ύπαρξη ή την ευημερία του. Αν και η νευρική ένταση μπορεί να αποτελεί συστατικό του στρες, μπορεί κάποιος να είναι στρεσαρισμένος χωρίς να νιώθει ένταση. Από την άλλη, είναι δυνατόν να νιώθει κάποιος ένταση χωρίς να ενεργοποιεί τους οργανικούς μηχανισμούς του στρες.
Όταν ο Σέλιε έψαχνε να βρει μια λέξη που να αποδίδει το νόημα των σωματικών αλλαγών που παρατηρούσε στα πειράματά του, «συνάντησε τη λέξη στρες, την οποία χρησιμοποιούσαν για χρόνια στα αγγλικά, ειδικά οι μηχανικοί, για να δηλώσουν τα αποτελέσματα μιας δύναμης που ασκείται απέναντι σε μια αντίσταση». Ο ίδιος παραθέτει το παράδειγμα των αλλαγών που προκύπτουν σε έναν τεντωμένο πλαστικό ιμάντα ή σε ένα ατσάλινο ελατήριο υπό πίεση. Αυτές οι αλλαγές μπορεί να είναι εμφανείς με γυμνό μάτι ή μόνο με το μικροσκόπιο.
Οι αναλογίες του Σέλιε εξηγούν κάτι πολύ σημαντικό: το υπερβολικό στρες εμφανίζεται όταν οι απαιτήσεις από έναν οργανισμό ξεπερνούν τις λογικές δυνατότητες αυτού του οργανισμού να τις καλύψει. Ο πλαστικός ιμάντας κόβεται, το ελατήριο παραμορφώνεται. Η αντίδραση στο στρες μπορεί να πυροδοτηθεί από μια σωματική βλάβη, είτε από μόλυνση είτε από τραυματισμό. Μπορεί επίσης να προκληθεί από ένα συναισθηματικό τραύμα ή και από την απειλή για ένα τέτοιο τραύμα, ακόμη και αν πρόκειται για φανταστική απειλή. Οι σωματικές αντιδράσεις στο στρες μπορεί να προκληθούν όταν η απειλή υπάρχει έξω από τη συνειδητή επίγνωση ή ακόμη και όταν ο άνθρωπος πιστεύει ότι είναι στρεσαρισμένος με «καλό» τρόπο.
[…]
Η εμπειρία του στρες αποτελείται από τρία συστατικά. Το πρώτο είναι το γεγονός, σωματικό ή συναισθηματικό, το οποίο ο οργανισμός ερμηνεύει ως απειλητικό. Αυτό είναι το έναυσμα για το στρες, που αποκαλείται και στρεσογόνος παράγοντας. Το δεύτερο στοιχείο είναι το σύστημα επεξεργασίας που βιώνει και ερμηνεύει τη σημασία του στρεσογόνου παράγοντα. Στους ανθρώπους το σύστημα που κάνει την επεξεργασία είναι το νευρικό, και πιο συγκεκριμένα ο εγκέφαλος. Το τρίτο και τελευταίο συστατικό είναι η απόκριση στο στρες, η οποία αποτελείται από τις διάφορες οργανικές και συμπεριφορικές προσαρμογές που προκύπτουν ως αντίδραση στον επικείμενο κίνδυνο. Αμέσως αντιλαμβανόμαστε ότι ο ορισμός του στρεσογόνου παράγοντα εξαρτάται από το σύστημα επεξεργασίας που τον ερμηνεύει. Το σοκ που προκαλεί ένας σεισμός αποτελεί άμεση απειλή σε πολλούς οργανισμούς, αλλά όχι σε ένα βακτήριο. Η απώλεια της εργασίας είναι πολύ πιο έντονα στρεσαριστική για έναν μισθωτό υπάλληλο που ζει την οικογένειά του με το μηνιάτικο παρά για κάποιο στέλεχος που απολύεται με μια τεράστια αποζημίωση.
Εξίσου μεγάλης σημασίας είναι η προσωπικότητα και η τρέχουσα ψυχολογική κατάσταση του ατόμου στο οποίο δρα ο στρεσογόνος παράγοντας. Το μεγαλοστέλεχος, που δεν αντιμετωπίζει καμία οικονομική ανασφάλεια όταν χάσει τη δουλειά του, υπάρχει περίπτωση να βιώσει έντονο στρες αν η αυτοεκτίμησή του και η αίσθηση ότι έχει στόχους συνδέονταν απολύτως με τη θέση που είχε στην εταιρεία, συγκριτικά με έναν συνάδελφο που θέλει να αφιερώνει χρόνο στην οικογένειά του και έχει άλλα κοινωνικά ενδιαφέροντα ή πνευματικές αναζητήσεις. Η απώλεια εργασίας αποτελεί για τον έναν πολύ μεγάλη απειλή, ενώ ο άλλος μπορεί και να την αντιμετωπίσει ως ευκαιρία. Η σχέση μεταξύ στρεσογόνου παράγοντα και αντίδρασης στο στρες δεν είναι μοναδική και παγκόσμια. Κάθε γεγονός που προκαλεί στρες είναι μοναδικό και κάποιος το βιώνει μεν στο παρόν, αλλά αντλεί στοιχεία και από το παρελθόν. Η ένταση της στρεσογόνας εμπειρίας και οι μακροπρόθεσμες συνέπειές της εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι είναι μοναδικοί για κάθε άτομο. Αυτό που καθορίζει το στρες σε καθέναν από εμάς έχει να κάνει με την προσωπική μας προδιάθεση και –ακόμη περισσότερο– με την προσωπική μας ιστορία.
