Είχαμε και στην αρχαία Ελλάδα Halloween; Όχι ακριβώς! Είχαμε όμως τα Ανθεστήρια, μία τριήμερη γιορτή που, όσο εύθυμη κι αν ακούγεται (μια και γιορταζόταν λίγο πριν την έλευση της Άνοιξης), έχει αρκετές ομοιότητες με το αμερικανικό Halloween.
Περισσότερες λεπτομέρειες μάς αφηγείται ο Δρ Θεόδωρος Παπακώστας (aka Archaeostoryteller), στο νέο του βιβλίο Αρχαιολογία Αγάπη μου… Έλα Πάρε με από Δω που μόλις κυκλοφόρησε.
Η ιστορία των Χοών, ή Μια γιορτή για παιδιά και νεκρούς
Υπάρχει ένα αγγείο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο που απεικονίζει έναν πατέρα να στέκεται όρθιος και να αγκαλιάζει τρυφερά τον μικρό γιο του που κάθεται πάνω σε μια κούνια που αιωρείται. Είναι από τις τρυφερότερες στιγμές στην αρχαία τέχνη, με τον στοργικό πατέρα να σκύβει ελαφρά το κεφάλι του κοιτώντας με αγάπη το παιδί του. Το αγγείο αυτό ανήκει σε έναν τύπο αγγείου που λέγεται χους και σχετίζεται με μια πολύ παράξενη γιορτή.
Μέσα στο καταχείμωνο, λίγο πριν έρθει η άνοιξη, τον μήνα Ανθεστηριώνα, τέλη Γενάρη με αρχές Φλεβάρη περίπου, στην αρχαία Αθήνα είχαν μια παράξενη τριήμερη γιορτή, τα Ανθεστήρια. Την πρώτη μέρα, την 11η του μηνός, που λεγόταν Πιθοίγια, άνοιγαν τα πιθάρια με το νέο κρασί και το δοκίμαζαν. Καλά, δεν το δοκίμαζαν απλώς, έπιναν τον άμπακο. Ήταν μέρα χαράς και γλεντιού! Η δεύτερη μέρα, η 12η του μήνα, που λεγόταν Χόες, ήταν επίσης εορταστική και ονομαζόταν έτσι από τον τύπο οινοχόης, μιας κρασοκανάτας που αναφέραμε πριν ως χου. Ο χους χωρούσε περίπου τρία λίτρα, και τόσο ήταν όσο συνήθιζαν να πίνουν την ημέρα εκείνη. Τους χόες αυτούς τους έφτιαχναν και σε μικρογραφία, και τους δώριζαν σε μικρά αγόρια. Είτε ως παιχνίδια είτε ως σύμβολα πως μια μέρα θα μεγαλώσουν κι αυτά και θα πίνουν μαζί με τους μεγάλους το νέο κρασί στα Ανθεστήρια. Τα αγόρια που είχαν φτάσει στο τρίτο έτος της ηλικίας τους μπορούσαν να πιουν το πρώτο τους κρασί.
Μας σώζονται πάρα πολλά τέτοια μικρά αγγεία, χαρακτηριστικά της γιορτής, και τα περισσότερα έχουν επάνω ζωγραφιές από στιγμές της παιδικής ηλικίας. Μωρά να μπουσουλάνε, μπόμπιρες με τα κατοικίδιά τους, κάποιο σκυλάκι, κάποιο γουρουνάκι, κάποιο πτηνό, ή λίγο μεγαλύτερα να παίζουν σε δυάδες και τριάδες διάφορα παιχνίδια. Το βράδυ εκείνης της ημέρας συνήθιζαν να μαζεύονται παρέες σε σπίτια φίλων. Σε αντίθεση με τα κανονικά συμπόσια όμως, που έκαναν όλο τον άλλο καιρό, εκείνο το βράδυ ο οικοδεσπότης δεν είχε υποχρέωση να προσφέρει το κρασί για τη γιορτή. Πρόσφερε μόνο τα στεφάνια, τα αρώματα και κανένα επιδόρπιο. Οι επισκέπτες έπρεπε να φέρουν το κρασί τους και να το πιουν σιωπηλά. Γιατί οι μέρες αυτές ήταν και αποφράδες, και τα πνεύματα των νεκρών επέστρεφαν στη Γη. Εξάλλου, ξημέρωνε η τρίτη μέρα.
Η 13η μέρα του Ανθεστηριώνα, που λεγόταν Χύτροι, δεν ήταν μέρα χαράς, αλλά αφιερωμένη πλέον πλήρως στους νεκρούς. Πήρε το όνομά της από τις χύτρες που έστηναν σε κάθε σπίτι κι έβραζαν ένα μείγμα οσπρίων ως γεύμα για τις ψυχές που είχαν ανέβει από τον κάτω κόσμο.
Οι ναοί έκλειναν για να μη μολυνθούν από τα πνεύματα και οι κάτοικοι άλειφαν τις πόρτες των σπιτιών τους με πίσσα για να μην μπουν μέσα οι νεκροί. Στο τέλος της ημέρας οι νεκροί έπρεπε να επιστρέψουν στον Κάτω Κόσμο, κι έτσι οι ζωντανοί περιφέρονταν φωνάζοντας: «Φύγετε, πνεύματα, τέλειωσαν τα Ανθεστήρια».
Και πώς έχουμε τόσο πολλά παραδείγματα αυτών των μικρών αγγείων για παιδιά, των χοών, που αντιγράφουν τις οινοχόες των μεγάλων; Διότι τα βρίσκουμε πολύ συχνά σε τάφους παιδιών. Η παιδική θνησιμότητα στην αρχαιότητα ήταν πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι σήμερα. Το να φτάσει ένα παιδί στην ηλικία των τριών ετών ήταν δείγμα πως η υγεία του αντέχει και πέρασε ο καιρός της μεγάλης ευαλωτότητας του βρέφους. Ένα μικρό παιδί που δυστυχώς έφευγε άωρα ήταν μεγάλη απώλεια, πόσο μάλλον ένα αγόρι, που για την πατριαρχική κοινωνία της εποχής ήταν συχνά και ο «διάδοχος» του πατρός. Στον τελευταίο αποχαιρετισμό φρόντιζαν να το συνοδεύει το σύμβολο της επίγειας χαράς, αυτό που δεν πρόλαβε να ζήσει, επειδή δεν πρόλαβε να μεγαλώσει για να γευτεί κι αυτό το κρασί και τις λίγες χαρές της ζωής.
Το να χάνεις ένα παιδί ήταν, είναι και θα είναι ίσως η χειρότερη απώλεια που μπορεί να βιώσει άνθρωπος. Εξάλλου, όπως λένε, αν χάσεις γονιό, είσαι ορφανός, αν χάσεις σύζυγο, είσαι χήρος/α, αν χάσεις παιδί, όμως, δεν υπάρχει λέξη. Γιατί καμιά λέξη δεν μπορεί να το περιγράψει.
Σιωπή μέσα στο ταξί. Η πρώτη που την έσπασε ήταν, φυσικά, η κυρία Βέτα. «Πω πω πω, μπα σε καλό σου, μας νευρίασες πριν με αυτά που έλεγες, μας μαύρισες και την ψυχή τελείως τώρα! Είναι ανάγκη οι αρχαιολόγοι να είστε τόσο μακάβριοι;»
«Αναγκαστικά γινόμαστε, γιατί τα αρχαία νεκροταφεία μάς δίνουν πάρα πολλά στοιχεία για τις κοινωνίες της εποχής. Από τον τρόπο ζωής, την κατάσταση της υγείας των κατοίκων, μέσω της ανάλυσης του σκελετού, όπου μας σώζεται, τα κτερίσματα, δηλαδή τα αντικείμενα που συνόδευαν τον νεκρό στον άλλο κόσμο, μέχρι τα έθιμα ταφής και πολλά άλλα».
«Τα έθιμα ταφής που λέτε ήταν ίδια με σήμερα να υποθέσω;» με ρώτησε. «Όχι, καμία σχέση! Δεν ήταν καν ίδια μεταξύ τους στην αρχαιότητα! Είχαν τεράστια ποικιλία. Από ομαδικούς τάφους σε μεμονωμένους, από πολυθάλαμους χτιστούς τάφους μέχρι απλούς λάκκους στο χώμα. Πρώτον, για κάποιους έκαναν ταφή και για άλλους καύση. Κατά περιόδους οι νεκροί θάβονταν με μεγάλες τιμές και πλούσιες, πολυέξοδες κηδείες, ενώ άλλοτε με λιτές και διακριτικές τελετές, κι όλα αυτά στην κλασική αρχαιότητα μόνο. Γιατί σε προηγούμενες και μεταγενέστερες εποχές τα έθιμα ταφής ήταν επίσης διαφορετικά και με μεγάλη ποικιλία. Οι πιο εντυπωσιακοί τάφοι στην ελληνική αρχαιότητα ήταν βέβαια οι λεγόμενοι Μακεδονικοί Τάφοι».